Polis veya Jandarma tarafından gerçekleştirilen Önleyici Durdurma, seyahat özgürlüğünün (Any. 23/3) suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla geçici olarak engellenmesidir. Araçlar, bir suç veya kabahatin işlenmesini önlemek, kişilerin hayatı, vücut bütünlüğü veya malvarlığı bakımından ya da topluma yönelik mevcut veya muhtemel bir tehlikeyi önlemek amacıyla durdurulabilir (PVSK 4/A). Belirtilen iki sebepten en az birisinin gerçekleşmediği durumda, hiçbir araç önleyici durdurma yetkisi kapsamında durduramaz.

Araç & Taşıt

Araç, karayollarında kullanılabilen motorlu, motorsuz ve özel amaçlı taşıtlar ile iş makineleri ve lastik tekerlekli traktörlerin genel adıdır.

Taşıt ise, karayolunda insan, hayvan ve yük taşımaya yarayan araçlardır. Bunlardan makine gücü ile yürütülenlere “motorlu taşıt” insan ve hayvan gücü ile yürütülenlere “motorsuz taşıt” denir. Ayrıca, bir kazanç kaydı olmaksızın kullanılanlara “hususi taşıt”, çeşitli şekillerde kazanç sağlamak amacıyla kullanılanlara “ticari taşıt”, Taşıt Kanunu kapsamına girenlere “resmi taşıt”, resmi olmakla birlikte ticarilik niteliği taşıyanlara da “resmi ticari taşıt” denir.

Karar verilmesi

Durdurma yetkisinin kullanılabilmesi için herhangi bir karara veya yazılı emre ihtiyaç yoktur. Suçun önlenmesi amacıyla “makul bir sebebin bulunması” durumunda polis veya jandarmanın bizzat kendisine bu yetki tanınmıştır. Yetkinin kullanılabilmesi bir kararın veya yazılı emrin alınmasına, yani bir izne tabi tutulmamıştır. Bir başka ifadeyle kolluk, şartları oluştuğunda durdurma yetkisini kendiliğinden kullanabilecektir.

Makul sebep

Durdurma işlemi yapılabilmesi için kolluğun tecrübesine ve içinde bulunulan durumdan edindiği izlenime dayanan “makul bir sebebin” bulunması gerekir. Makul sebep, akla ve mantığa uygun olan sebeptir. Makul sebebin varlığını durdurma yapan kolluk kendisi takdir eder.

Keyfilik yasağı

Durdurma konusunda kolluğun sahip bulunduğu takdir yetkisi kötüye kullanılmamalıdır. Süreklilik arz edecek, fiilî durum ve keyfilik oluşturacak şekilde durdurma işlemi yapılamaz (PVSK md 4/A 2).

Durdurma süresi, durdurma sebebine esas teşkil eden işlemin gerçekleştirilmesi için zorunlu olan süreden fazla olamaz. Bu süre sabit bir süre olmayıp, somut olayın özelliklerine göre farklılık arz eden bir süredir. Durdurma sebebinin ortadan kalkması halinde gecikmeye mahal vermeksizin araçların durduruldukların yerden ayrılmalarına izin verilir(PVSK md 4/A 3,4).

Durdurmanın icrası

Durdurulan araç sürücüsüne öncelikle durdurma sebebi bildirilir. Bu bildirim zorunludur. Durdurma yapan kolluk mensubu, üniformalı olsun veya olmasın, kendini tanıtmalı ve kimliğini durdurulan araç sürücüsüne göstermelidir.

Durdurulan aracın sürücüsünün sıfatı, örneğin avukat, belediye başkanı, hakim, cumhuriyet savcısı, memur veya bir kamu görevini ifa eden kişi olup olmaması önleyici durdurma işleminin icrası açısından önem taşımaz. 

Durdurmayı takiben durdurulan araç sürücüsüne durdurma sebebiyle ilgili birtakım sorular sorulabilir, kimliğini veya bulundurması gereken diğer belgeleri ibraz etmesi istenilebilir, kimlik tespiti yapılabilir, sıvazlayarak üzerinde silah olup olmadığı kontrol edilebilir.

Durdurulan kişi üzerinde veya aracında silah veya tehlike oluşturan diğer bir eşyanın bulunduğu hususunda yeterli şüphenin varlığı halinde, kendisine veya başkalarına zarar verilmesini önlemek amacına yönelik gerekli tedbirler alınır. Durdurma esnasında gerekli, zorunlu ve mümkün olan arama, muhafaza altına alma, elkoyma, yakalama, zor veya silah kullanma gibi tedbirlere, bunlara ilişkin şartların oluşması kaydıyla, başvurulabilir. Ancak, durdurma işlemi, kişinin üzerindeki elbisenin çıkarılmasını veya aracın, dışarıdan bakıldığında içerisi görünmeyen bölümlerinin açılmasını talep etmeyi kapsamaz (PVSK md 4/A 6).

Kolluk amirinin durdurma kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Yapılan araç aramalarına ilişkin olarak kişiye, arama gerekçesini de içeren bir belge verilir.

Yetkinin aşılması

Yukarıda yapılan açıklamalara aykırı işlemler ve ortaya çıkan sonuçları hukuka uygun olmaz.  Polis veya Jandarma tarafından yapılan işlemin niteliğine göre;

• hürriyeti tahdit,
• haksız arama,
• görevi kötüye kullanma

suçlarının kolluk tarafından işlenmiş olması konusu gündeme gelebilir.

© Prof. Dr. Vahit Bıçak, (2018) Ceza Muhakemesi Hukuku, Seçkin Yayınları, (Bu yazı, Prof. Dr. Vahit Bıçak tarafından www.bicakhukuk.com sitesinde yayınlanması için kendi kitabının ilgili bölümlerinin özetlenmiş ve güncellenmiş halidir. Kaynak gösterilse dahi, yazının tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak, alıntılanan köşe yazısının bir bölümü, aktif link verilerek kullanılabilir. Yazarı ve kaynağı gösterilmeden kısmen ya da tamamen yayınlanması şahsi haklara ve fikri haklara aykırılık teşkil eder.)