Gizli tanık beyanı, özellikle örgütlü suçlar ve terörle mücadele davalarında delil olarak sıklıkla başvurulan, ancak hem hukuki hem de etik açıdan tartışmalara neden olan önemli bir ceza muhakemesi uygulamasıdır.  Özellikle kamuoyunun yakından takip ettiği bazı siyasi ve toplumsal davalarda, gizli tanık beyanlarının belirleyici delil olarak kullanılması, bu kurumun hukuki meşruiyeti ve uygulamadaki güvenilirliği hakkında soru işaretlerine yol açmıştır. Medyada geniş yer bulan bazı soruşturma ve kovuşturmalarda gizli tanık ifadelerinin sanıklar aleyhine hükme esas alınması, bu ifadelerin doğruluğu, tarafsızlığı ve savunma hakkı ile ilişkisi bağlamında kamuoyunda ciddi endişelere neden olmuştur.

Bu yazıda, gizli tanık beyanının hukuki zemini, uygulamadaki yeri ve uluslararası hukuk açısından değerlendirilmesi ele alınarak, bu kurumun adil yargılanma hakkı çerçevesinde nasıl konumlandırılması gerektiği irdelenecektir. Hem güvenlik ihtiyaçlarını hem de temel hak ve özgürlükleri dengeleyen bir yaklaşımın gerekliliği, yazının odak noktalarından biri olacaktır.

Gizli Tanık Kimdir?

Ceza yargılamasında tanık beyanları, olayın aydınlatılması bakımından önemli delillerden biridir. Ancak bazı durumlarda, tanıklık yapacak kişilerin güvenliklerinin tehdit altında olması, onların açık kimlikleriyle ifade vermelerini engelleyebilmektedir. Bu gibi durumlarda, ceza muhakemesi hukukunda özel bir tanıklık türü olarak “gizli tanık” kavramı devreye girmektedir.

Gizli tanık, kimliği taraflara ve kamuoyuna açıklanmayan; mahkemeye ancak kimliği gizli tutularak beyan veren tanıktır. Gizli tanıklık kurumu, esasen tanığın can güvenliğini sağlamak ve adaletin etkinliğini korumak amacıyla geliştirilmiş bir yöntemdir. Bu uygulamada tanığın gerçek kimliği yalnızca mahkemece bilinir; savunma makamına ve sanığa açıklanmaz. Bu sayede, tanığın olası tehdit, yıldırma ya da misillemelere maruz kalmasının önüne geçilmesi hedeflenmektedir.

Ancak, her isteyen gizli tanık olamaz. Gizli tanıklık ancak kanunun öngördüğü şartların oluşması halinde mümkündür. Tanığın hayatı, beden veya ruh bütünlüğü ciddi ve yakın bir tehlike altındaysa, gizli tanıklık mekanizması devreye sokulabilir. Ayrıca, mahkemenin gizli tanıklık kararını gerekçelendirmesi ve bu kararın orantılılık ilkesine uygun olması gerekir.

Gizli tanık ile açık tanık arasındaki temel fark, kimliğin açıklanıp açıklanmamasıdır. Açık tanık ifadesini herkesin huzurunda ve kimliğini saklamadan verirken; gizli tanık kimliğini açıklamadan, mahkemenin gerekli gördüğü güvenlik tedbirleri altında dinlenmektedir.

Kanuni Çerçeve

Gizli tanıklık uygulaması, Türkiye’de ilk olarak 2005 yılında yürürlüğe giren 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) ile ceza muhakemesi sistemine girmiştir. Gizli tanıklığın yasal dayanağı esas olarak CMK’nın 58. maddesinde düzenlenmiştir. Ayrıca, 2008 yılında yürürlüğe giren 5726 sayılı Tanık Koruma Kanunu ile gizli tanıkların korunmasına ilişkin usul ve esaslar ayrı bir kanunla belirlenmiştir.

CMK m. 58 hükmüne göre, bir tanığın kimliğinin gizli tutulması, yalnızca hayatı, beden bütünlüğü veya mal varlığı bakımından ciddi bir tehlike söz konusuysa mümkündür. Bu durumda, tanığın kimliği yalnızca hâkim tarafından bilinir, savunma tarafı dahil olmak üzere diğer taraflara açıklanmaz. Tanığın beyanı ise ses ve görüntüsü değiştirilerek alınabilir; bu uygulama tanığın teşhis edilmesini engellemek amacıyla yapılır.

5726 sayılı Tanık Koruma Kanunu ise gizli tanığın korunması sürecine dair düzenlemeler içerir. Bu kanun, hem gizli tanıkların yargılama sırasında korunmasını hem de gerektiğinde tanığın kimliğinin değiştirilmesi, yer değiştirme, güvenli konut tahsisi, geçici maddi yardım gibi geniş güvenlik önlemlerini kapsamaktadır.

Bu düzenlemeler doğrultusunda:

• Tanığın talebi üzerine veya re’sen hâkim kararıyla gizlilik uygulanabilir.
• Tanığın kimliği, duruşma dışında ve kapalı oturumda dinlenerek gizli kalabilir.
• Savunma hakkı kapsamında sanık müdafiine sınırlı ve denetime tabi bir sorgulama imkânı tanınabilir.
• Mahkeme, gizli tanığın ifadesinin güvenilirliğini değerlendirirken çelişkili beyanları, destekleyici diğer delilleri ve ifadenin içeriğini dikkate almak zorundadır.

Ancak tüm bu hukuki düzenlemeler, savunma hakkının ve adil yargılanma ilkesinin ihlal edilmemesi amacıyla sıkı koşullara bağlanmıştır. Gizli tanık beyanlarının tek başına mahkûmiyet için yeterli delil oluşturamayacağı, destekleyici diğer delillerin de bulunması gerektiği, gerek AİHM kararları gerekse Yargıtay içtihatları ile açıkça ortaya konmuştur.

Dinlenme Usulü

Gizli tanığın ifadesinin alınması, hem tanığın güvenliğinin sağlanması hem de sanığın savunma hakkının ihlal edilmemesi açısından son derece hassas bir süreçtir. Ceza muhakemesi sistemimizde bu usul, hem Ceza Muhakemesi Kanunu hem de Tanık Koruma Kanunu çerçevesinde belirli esaslara bağlanmıştır.

• Kapalı Duruşma ve Ses-Görüntü Değiştirme: Gizli tanık, genellikle duruşma salonunda bulunmaksızın, kapalı duruşma şeklinde dinlenir. Dinleme sırasında özel teknik araçlar kullanılarak tanığın ses ve görüntüsü bozularak kaydedilir. Böylece, tanığın kimliğinin teşhis edilmesi engellenir. Yüz tanıma sistemlerinden korunmak için görüntü flu hale getirilir, sesi ise teknolojik araçlarla değiştirilir.

• Soru Sorma Hakkı: Sanık ve müdafii, gizli tanığa doğrudan soru soramaz; ancak mahkeme aracılığıyla dolaylı olarak soru yöneltmeleri mümkündür. Mahkeme, bu soruları gizli tanığa uygun gördüğü ölçüde yöneltir. Bu yöntem, savunma hakkını zayıflatmakla eleştirilse de, kimlik güvenliğini korumaya yöneliktir. Anayasa Mahkemesi ve AİHM kararlarında, savunma tarafına tanığın güvenilirliğini sorgulama imkânı tanınmaması durumunda adil yargılanma hakkının ihlal edildiği belirtilmektedir.

Uygulamada gizli tanıklar, genellikle SEGBİS (Ses ve Görüntü Bilişim Sistemi) aracılığıyla başka bir şehirden veya güvenli bir yerden dinlenmektedir. Tanığın mahkeme salonuna gelmesi genellikle söz konusu değildir. Bu yöntem, güvenlik ve gizliliği en üst düzeyde sağlarken; duruşma pratiğinde mahkemenin yönlendirme rolünü artırmakta, savunma tarafının doğrudan sorgu hakkını sınırlamaktadır.

Tanığın Beyanının Değerlendirilmesi

Gizli tanık beyanı, tek başına mahkûmiyet kararı verilmesine yeterli değildir. Yargıtay ve AİHM içtihatlarına göre, bu tür beyanlar ancak diğer somut ve objektif delillerle desteklenmesi hâlinde hükme esas alınabilir. Bu da, delil değerlendirme aşamasında mahkemelere önemli bir yükümlülük yüklemektedir.

Gizli Tanığı Korumaya Yönelik Güvenlik Önlemleri

Gizli tanıklık kurumunun en temel dayanaklarından biri, tanığın güvenliğinin tam anlamıyla sağlanmasıdır. Çünkü gizli tanıklar genellikle suç örgütleri, terör örgütleri veya organize suç yapılanmaları hakkında beyanda bulunurlar ve bu nedenle ciddi tehdit altında olabilirler. Tanıkların güvenliğini sağlamak, sadece onların değil, aynı zamanda adaletin tesisi için de gereklidir.

• Kimlik Gizliliği ve Fiziksel Koruma: Gizli tanığın kimliği hem sanıktan hem de kamuoyundan gizlenir. Mahkeme dosyasında gerçek kimlik bilgileri yerine kod adlar veya rumuzlar kullanılır. Kimlik bilgileri yalnızca hâkim tarafından bilinir. Tanığın güvenliği açısından yaşadığı yerin, çalıştığı işin değiştirilmesi gibi önlemler alınabilir. Bu süreçte tanığa yeni bir kimlik verilebilmesi de mümkündür. Tanık Koruma Kurulu, 5726 sayılı Tanık Koruma Kanunu çerçevesinde tanığın güvenliği için gerekli her türlü tedbiri alabilir. Bunlar arasında tanığın yerleşim yerinin değiştirilmesi, geçici ya da kalıcı olarak farklı bir bölgeye taşınması, hatta yurt dışına yerleştirilmesi dahi yer alabilir.

• Psikolojik ve Sosyal Destek: Tanıkların gizli tanık haline gelmesi ve ardından yargı sürecine katılması, ciddi psikolojik baskılara neden olabilir. Bu nedenle koruma tedbirleri yalnızca fiziksel güvenlik önlemleriyle sınırlı olmayıp, aynı zamanda tanığın psikolojik desteğe erişimi de sağlanmalıdır. Uygulamada bu tür desteklerin yetersiz kaldığı, özellikle sosyal uyum sorunlarının yaşandığı görülmektedir.

• Koruma Tedbirlerinin Süresi ve Etki Alanı: Tanık hakkında alınan güvenlik önlemleri dava sonuçlanıncaya kadar devam edebilir. Ancak tanığın hayatına yönelik tehditlerin devam etmesi hâlinde bu koruma tedbirleri uzun vadeye de yayılabilir. Tanığın ailesi, eşi ve çocukları da bu tedbirlerden faydalanabilir.

• Gizliliğin İhlal Edilmesi ve Cezai Sonuçları: Gizli tanığın kimliğinin hukuka aykırı şekilde ifşa edilmesi, hem tanığın hayatını tehlikeye atmakta hem de yargı sürecini zora sokmaktadır. Bu nedenle tanığın kimliğini hukuka aykırı şekilde açıklayanlar hakkında cezai yaptırımlar öngörülmüştür. Aynı zamanda, bu tür bir ihlal, davanın düşmesine veya delil değerinin zayıflamasına neden olabilir.

AİHM Kararları Işığında Değerlendirme

Gizli tanık beyanlarının ceza yargılamasında kullanımı, sadece ulusal hukuk açısından değil, aynı zamanda uluslararası insan hakları standartları bakımından da dikkatle değerlendirilmesi gereken bir konudur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), gizli tanıklığın kullanımına dair birçok kararında, adil yargılanma hakkı (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi m. 6) çerçevesinde önemli kriterler ortaya koymuştur.

• AİHM’in Temel Yaklaşımı: AİHM, gizli tanık kullanımını mutlak olarak yasaklamamış, ancak belirli güvencelerin sağlanmasını zorunlu kılmıştır. Mahkeme, gizli tanığın beyanının, tek veya belirleyici delil olması halinde, sanığın adil yargılanma hakkının ihlal edileceğini açıkça ifade etmiştir. Bu çerçevede AİHM’in önemsediği temel güvenceler şunlardır:
  • Sanığın, tanığın beyanlarını sorgulama veya sorgulatma hakkının sağlanması,
  • Mahkeme tarafından gizli tanığın beyanlarının dikkatli ve eleştirel bir şekilde değerlendirilmesi,
  • Gizli tanığın güvenilirliğinin objektif ölçütlerle test edilmesi,
  • Gizli tanık dışında başka delillerin bulunması.

• Önemli AİHM Kararları
  • Kostovski v. Hollanda (1989): Mahkeme, gizli tanığın beyanlarına dayalı mahkûmiyeti, sanığın sorgulama hakkı olmadığı gerekçesiyle ihlal olarak değerlendirmiştir.
  • Doorson v. Hollanda (1996): AİHM, gizli tanıklığın bazı durumlarda meşru olabileceğini kabul etmiş, ancak savunma hakkına gerekli önemin verilmesi gerektiğini vurgulamıştır.
  • Van Mechelen v. Hollanda (1997): Gizli tanıkların güvenliğinin korunması gerekçesiyle tüm duruşmaların kapalı yapılması ve tanığın yüz yüze sorgulanamaması, ihlal olarak değerlendirilmiştir.

• Türkiye’ye İlişkin AİHM Kararları: Türkiye’ye ilişkin AİHM kararlarında, genellikle gizli tanığın savunma makamı tarafından sorgulanmaması ve mahkemelerin bu tanık beyanlarına aşırı değer vermesi eleştirilmiştir. Mahkeme, özellikle bazı siyasi davalarda, gizli tanık beyanlarının tek delil olarak kabul edilmesini adil yargılanma hakkına aykırı bulmuştur. Örneğin:
  • Aydın Yavuz ve Diğerleri/Türkiye (2020): Mahkeme, FETÖ soruşturmaları kapsamındaki bazı davalarda gizli tanık beyanlarının belirleyici delil olarak kullanıldığını, bu beyanların sorgulanmasına imkân verilmediğini ve bu durumun adil yargılanma hakkını ihlal ettiğini belirtmiştir.

Değerlendirme

AİHM kararları, gizli tanığın kullanımında dengeyi açıkça ortaya koymaktadır: Tanığın güvenliğinin korunması ile sanığın adil yargılanma hakkı arasında hassas bir denge kurulmalıdır. Gizli tanık beyanının tek ve belirleyici delil olarak kullanılması, bu dengeyi bozan en temel unsur olarak karşımıza çıkmaktadır

Uygulamadaki Sorunlar ve Eleştiriler

Gizli tanık kurumunun yargı pratiğinde sıkça başvurulan bir araç haline gelmesi, bu uygulamanın çeşitli sorunlarını ve beraberinde getirdiği eleştirileri de gündeme taşımıştır. Özellikle son yıllarda kamuoyunu meşgul eden bazı davalarda gizli tanık beyanlarının önemli rol oynaması, bu kurumun hem hukuki güvenceler hem de adaletin tesisi bakımından tartışılmasına neden olmuştur.

• Tanıklığın Güvenilirliği Sorunu: Gizli tanıkların kimlikleri taraflarca bilinmediği için, bu kişilerin geçmişleri, olayla ilişkileri, tarafsızlıkları veya menfaat ilişkileri değerlendirilememektedir. Bu durum, beyanların doğruluğunu test etmeyi zorlaştırmakta ve adil yargılanma hakkını zedelemektedir. Gizli tanıklık bazı durumlarda, kişisel husumet veya çıkar amacıyla gerçek dışı beyanlarda bulunmak için kullanılabilmektedir.

• Siyasi Davalarda İstismar Riski: Gizli tanıkların özellikle terör, örgüt ve siyasi içerikli davalarda sıkça kullanılması, bu uygulamanın siyasal baskı aracı olarak kullanıldığı yönünde eleştirileri beraberinde getirmiştir. Savunma makamları, bazı davalarda gizli tanık beyanlarının delil üretme aracı haline geldiğini ve gerçeklikten uzak iddialarla sanıkların mahkûm edildiğini ifade etmektedir.

• Mahkemelerin Aşırı Güven Eğilimi: Yargı organlarının bazı kararlarında, gizli tanık beyanlarına neredeyse tek delil gibi muamele edildiği görülmektedir. Gizli tanığın ifadeleri, başka hiçbir maddi delille desteklenmese dahi, yeterli kabul edilerek mahkûmiyet kararları verilebilmektedir. Bu yaklaşım, hem CMK’da yer alan “şüpheden sanık yararlanır” ilkesine aykırıdır hem de AİHM içtihadıyla çelişmektedir.

• Savunma Hakkının Kısıtlanması: Sanık ve müdafii, gizli tanığın kimliğini bilmediği gibi, doğrudan sorgu hakkını da sınırlı olarak kullanabilmektedir. Bu durum, savunma hakkının etkin kullanımını engellemekte, çelişmeli yargılama ilkesini zayıflatmaktadır. Gizli tanığın beyanına yönelik etkili bir sorgulama yapılmadan verilen kararlar, yargılamanın adilliğini zedelemektedir.

• Toplumsal Güven Erozyonu: Gizli tanık uygulaması, toplum nezdinde yargıya olan güveni de olumsuz etkileyebilmektedir. Kamuoyunda “adil yargılanma yerine gizli beyanlarla mahkûmiyet” algısının oluşması, yargı meşruiyetini zedelemekte, hukuk devleti ilkesine zarar vermektedir. Özellikle kamuoyunca bilinen davalarda bu durum daha belirgin hale gelmektedir.

Öneriler ve Değerlendirme

Gizli tanık kurumunun, adil yargılanma ilkesiyle çelişmeden ve savunma hakkını zedelemeden kullanılabilmesi için bazı hukuki ve uygulamaya dönük iyileştirmeler yapılması elzemdir. Aşağıda bu alandaki başlıca önerilere yer verilmiştir:

• İstisnai Nitelik Vurgulanmalıdır: Gizli tanıklık, yalnızca tanığın hayatı veya ciddi güvenlik riski söz konusuysa ve başka türlü beyan alınması mümkün değilse başvurulabilecek bir yöntem olmalıdır. Bu kurumun, kural değil istisna olduğu açıkça belirtilmeli ve uygulamada da bu anlayışla hareket edilmelidir.

• Destekleyici Delil Zorunluluğu Getirilmelidir: Tek başına gizli tanık beyanı, mahkûmiyet için yeterli kabul edilmemelidir. Gizli tanık ifadeleri ancak diğer maddi ve objektif delillerle desteklenmişse hükme esas alınmalıdır. Bu şekilde hem adil yargılanma ilkesi hem de masumiyet karinesi daha etkin şekilde korunabilir.

• Sorgulama Mekanizmaları Güçlendirilmelidir: Savunmanın, gizli tanığın beyanlarını sorgulamasına imkân verecek etkili usuller geliştirilmelidir. Tanığın kimliğini ifşa etmeksizin, sanığın çelişkili noktaları sorgulayabileceği teknik altyapılar ve prosedürler standartlaştırılmalıdır.

• Mahkeme Denetimi ve Gerekçelendirme Artırılmalıdır: Mahkemeler, gizli tanıkların kullanılmasına ilişkin gerekçelerini açık şekilde yazmalı ve bu tanıkların beyanlarının neden güvenilir kabul edildiğini açıklamalıdır. Bu gerekçelendirme, üst denetim mercileri için de önem taşımaktadır.

• AİHM İçtihatları Işığında Uyarlamalar Yapılmalıdır: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları doğrultusunda, gizli tanığın ifadesiyle mahkûmiyet verilebilmesinin koşulları açıkça belirlenmeli ve iç hukuk buna göre uyarlanmalıdır. Aksi halde Türkiye’nin insan hakları yükümlülükleri ihlal edilmiş olur.

• Hukuki Güvenceler Genişletilmelidir: Gizli tanık kurumunun keyfi kullanımına engel olacak idari ve yargısal denetim mekanizmaları geliştirilmelidir. Tanık koruma kararlarının alınmasında bağımsız bir kurulun görüşü alınabilir veya savunma makamına sınırlı da olsa katılım sağlanabilir.

• Kamuoyuna Şeffaflık Sağlanmalıdır: Gizli tanık kullanımının yargı sistemindeki işlevi hakkında kamuoyuna düzenli ve şeffaf bilgi verilmelidir. Bu sayede toplumun yargıya olan güveni korunabilir ve gizli tanıkların istismar edildiği yönündeki algı azaltılabilir.

Sonuç Olarak;

Gizli tanık uygulaması, modern ceza adalet sistemlerinde özellikle organize suç, terör ve çıkar amaçlı suç örgütleriyle mücadelede kullanılan önemli ancak hassas bir araçtır. Tanıkların can güvenliğini sağlama amacı taşıyan bu kurum, doğru kullanıldığında etkili bir delil kaynağı olabilirken; hukuki güvencelerden yoksun, keyfi ve denetimsiz kullanımı ise adil yargılanma hakkını ve savunma özgürlüğünü ciddi şekilde tehdit edebilmektedir.

Türkiye’de gizli tanık kurumu hem Ceza Muhakemesi Kanunu’nda hem de 5726 sayılı Tanık Koruma Kanunu’nda yasal zemine oturtulmuştur. Ancak uygulamada görülen keyfilikler, yargılamalarda beyanın ağırlıklı delil olarak kabul edilmesi, savunma hakkının etkin kullanımında yaşanan zorluklar ve AİHM kararlarında tespit edilen ihlaller, bu kurumun yeniden ele alınmasını zorunlu kılmaktadır.

Hukuk devleti ilkesi gereği, güvenlik ile özgürlükler arasında hassas bir denge kurulmalıdır. Ne adalet, güvenliği tehdit etme pahasına sağlanmalıdır, ne de güvenlik gerekçesiyle temel hak ve özgürlüklerden feragat edilmelidir. Bu bağlamda, gizli tanık uygulamasının daha sınırlı, denetlenebilir ve gerekçeli şekilde uygulanması, hem yargının güvenilirliğini artıracak hem de bireylerin hak arama özgürlüğünü güvence altına alacaktır.

Bıçak Hukuk Bürosu olarak, ceza muhakemesi süreçlerinde müvekkillerimizin adil yargılanma hakkını korumak, gizli tanıklık gibi istisnai uygulamaların hukuka uygun biçimde yürütülmesini sağlamak amacıyla kapsamlı hukuki danışmanlık ve temsil hizmetleri sunuyoruz. Bu alanda karşılaşabileceğiniz hukuki sorunlarla ilgili olarak bizimle iletişime geçebilirsiniz.